بيست و سه ارديبهشت سال ۳۱ پيش از هجرت؛ ۱۴۳۰ سال پيش در چنين روزی بزرگمهر بختگان در تيسفون درگذشت. این سخن به او نسبت داده شده است كه: «همه چيز را همگان دانند و همگان هنوز از مادر نزاده‌اند.»
بزرگمهر در مرو در شرق ايران‌زمين آن روزگار زاده شد. پدرش از درباريان بود.
نوشته‌اند كه دانش‌آموز نوجوانی بود كه او را برای تعبير خواب انوشيروان ساسانی به دربار بردند و چون بر اين كار توانا شد، پادشاه او را گرامی داشت و سرپرست رايزنان خود و وزير بزرگ خواند.
از آنجا كه نام او در منابع پيش از اسلام نيامده و برخی خاورشناسان او را افسانه پنداشته‌اند، پيدا است كه تاريخ دقيق زاد و زيست و مرگ او نيز به درستی آشكار نيست.
ماندگارترين كار او را رمزگشايی شطرنج دانسته‌اند: پادشاه هند اين بازی را به ايران فرستاد كه اگر ايرانيان رمز آن را گشودند، هند به گذاردن خراج به ايران ادامه دهد، وگرنه مالياتشان بخشيده شود.
وزير خردمند نه تنها رمز اين بازی را گشود، كه آغاز و چينش نوينی بر آن افزود و بازی تخته نرد را هم اختراع كرد و به هند فرستاد.
پس از سال‌ها وزارت و مشاوره، انوشيروان به وزير خود بدگمان شد و او را به زندان انداخت و چنان رنج بر او آمد كه نابينا شد. اما هرگاه پادشاه و وزيران در گشودن رازی درمی‌ماندند از او دلجويی می‌كردند و او رازها را می‌گشود.
آخرين بار صندوقچه جواهری بود كه از سوی دربار روم شرقی به ايران فرستادند تا اگر مُهر آن را بگشايند، روم شرقی به ايران ماليات بپردازد. باز وزير دانا اين راز را گشود و او را گرامی داشتند.
هرچه زندگی او با افسانه و اسطوره درآميخته، پندنامه و گزين‌گويه‌هايش سرچشمه ماندگار الهام سرايندگان و نويسندگان ايرانی بوده؛ به طوری كه پند و اندرز با نام او يكی شده است و وزيران بزرگی مانند خواجه نصير و خواجه نظام‌الملک طوسی در سياستنامه‌های خود به او و پندها و كارهايش استناد كرده‌اند.
فردوسی كه نام او را به مناسبت وزن شعر تغيير داده می‌نويسد:
«بدانگاه نو بود بوذرجمهر
سراینده و زیرک و خوب‌چهر
چنان بد كز آن نامور موبدان
ستاره‌شناسان و هم بخردان
همی دانش آموخت و اندر گذشت
بر آن فیلسوفان سرافراز گشت
به راز ستاره چو او كس نبود
ز راه پزشكی ز كس پس نبود»
ويژگی و اهميت او در اين است كه بسياری از پندها و سخنان نيک و كوتاه او كه در ادبيات فارسی آمده، پيش‌تر به اعراب نسبت داده می‌شد، در حالی كه اين گزين‌گويه‌ها را عرب‌ها از پهلوی برگردانده بودند و سرايندگان ايرانی بعدها آنها را از عربی به فارسی برمی‌گرداندند. اين كار در گلستان سعدی بسيار پيش آمده است:
«دوستی را كه به عمری فراچنگ آرند نشاید كه به یك دم بیازارند.»
«پرسيدند: چرا دشمنی با دوست راحت‌تر از دوستی با دشمن است؟ گفت: چون شكستن ظرف راحت‌تر از ساختن آن است.»
بزرگمهر در حدود ۶۰ سالگی در تیسفون واقع در عراق كنونی درگذشت.
