انتشار جزئیاتی تازه از یک شهر ساسانی در استان فارس؛ نمونه‌ای از باغ‌های ایرانی

بر اساس این تحقیق، در دورتادور این محوطه، حصارکشی شده و ۴ ورودی در چهار جهت جغرافیایی دارد. در بخش اندرونی محوطه، ۴ خیابان به شکل صلیب اجرا شده است که ۴ خیابان اصلی همدیگر را در بخش یک سوم جنوبی محوطه قطع می‌کنند.

علاوه بر خیابان‌های اصلی، ۲ خیابان فرعی دیگر، در حدفاصل بین مستطیل‌های شمالی با پهنای بسیار کمتر وجود دارد که شواهد آن در عکس‌های هوایی به صورت یک خط شرقی-غربی مشخص است. این خیابان‌های اصلی و فرعی، فضای داخلی را به ۶ قسمت تقسیم کرده اما این ۶ قسمت به طور دقیق مساوی نیستند. در داخل این ۶ فضای مستطیل شکل، ساخت وسازهای معماری، بقایای کوشک‌ها و غیره مشاهده می‌شود.

در شناسایی این محوطه بزرگ، از عکس‌های هوایی قدیمی و ماهواره‌ای استفاده شده و بعد بررسی‌های میدانی صورت گرفته است. همانطور که قبلاً هم در خبرها آمده، پیش از این، تعدادی باستان شناس از این محوطه بازدید کرده بودند اما چون از طرق عکس‌های هوایی بررسی نکرده و یا دقیق نبودند، این محوطه تاکنون ناشناخته مانده بود و جایی هم منتشر نشده بود.

بر اساس این تحقیق، نبود ساخت وسازهای زیاد می تواند دلیلی بر این باشد که فرضیه پردیس یا پارک‌های شاهی بودن مطرح شود. از آن جا که باغ ها اهمیت زیادی در دوره‌های مختلف دارند، ساسانی‌ها قصرهایی در داخل باغ‌های بزرگ احداث کردند که نمونه اش بیشتر در بخش‌های غرب امپراطوری ساسانی دیده می‌شود. علاوه بر این، آنها شکارگاه‌هایی هم ساختند که نمونه‌هایی از هر دو آنها پیشتر از غرب امپراطوری ساسانی از دستگرد، قصر شیرین، بیستون، و کنگاور گزارش شده است.

در گزارش طبری (۸۳۹ -۹۲۳ میلادی) آمده که مهرنرسه، وزیر بزرگ (قرن ۴ و ۵ میلادی) در زادگاه خود در ولايت "اردشير خوره" که حوزه فیروزآباد و فراشبند فعلی را شامل می شود (۱۲هزار نخل، ۱۲هزار زيتون و ۱۲هزار سرو) بنیان نهاد که تا سده‌های بعد از او پابرجا بوده‌اند. این نشاندهنده وجود باغ‌های بزرگ و توسعه کشاورزی در این منطقه بوده است. ان پژوهش نمی‌گوید که این کار مهرنرسه است اما حداقل این فرضیه را مطرح می کند که ساسانیان طرح های کشاورزی بزرگ مقیاسی در این منطقه اجرا کرده اند که نیاز به شناسایی از طریق برنامه‌های میدانی باستان شناسی است.

در داخل این شهر همانند دیگر شهرهای ساسانی، پردیس یا باغ‌های ایرانی بوده که مهترین آن الگوی چهارباغ ایرانی است که در اطراف کوشک و داخل باروی مرکزی اجرا شده است. این محوطه شهری دارای طرح هندسی منظم، با عناصر ایرانی چهارباغ و کوشک است. سازندگان آن مهندسانی ماهر بودند که اصول هندسه در باغ را خیلی خوب می شناختند که در این جا به طرز ماهرانه ای طرح هندسه و باغ را اجرا کرده اند. همانطور که در دوره‌های اسلامی، از این عناصر کوشک و چهارباغ در ساخت باغ‌های ایرانی استفاده شده است. البته قدیمترین مدل چهارباغ ایرانی از کاوشهای محوطه پاسارگاد گزارش شده که مربوط به زمان کورش بزرگ در سده ششم پیش از میلاد است.

همانطور که در مقاله هم آمده، با توجه به بررسی‌های سطحی میدانی و عکس‌های هوایی، ۲فرضیه درباره کاربری این محوطه می توان مطرح کرد:

۱- فرضیه نخست اینکه این محوطه یک شهر بزرگ ساسانی است که براساس یک پلان رومی آمیخته با عناصر معماری ایرانی ساخته شده که احتمالاً به دلایلی، ناتمام مانده یا ساخت وساز در آن ادامه نیافته یا از جمعیت پر نشده است، احتمالاً ساخت آن برای اسکان جمعیت شهرهای تصرف‌شده بوده است که معمولاً ساسانی‌ها بعد از تصرف ناحیه‌ای ساکنان آنها را به اجبار به منطقه‌ای در داخل امپراطوری کوچ می‌دادند و در شهری جدید اسکان می‌دادند. براساس شواهد تاریخی کوچ‌های اجباری ساکنان شهرهای تصرف‌شده، از دوره ساسانی زیاد گزارش شده است؛ برای مثال را در زمان قباد اول می بینیم که شهر "آمد" یا "آمیدا" که یکی از شهرهای رومی بوده، بعد از تصرف آن به دست ساسانیان، جمعیتش به خوزستان و در ارجان فعلی منتقل می‌شود؛ طبق شواهد تاریخی، شهری برای آنها ساخته می‌شود که نام آن را "وه-آمید-کواد" می نامند. این احتمال را می شود مطرح کرد که این شهر برای اسکان جمعیت دیگری، مثلاً اسکان جمعیت دیپورت شده، پی ریزی شده بود ولی اینکه چرا پر نشده و ساخت وساز زیادی در آن نشده، با پژوهش‌های آینده مشخص خواهد شد.

۲- فرضیه دومی هم می توان مطرح کرد، اینکه این محوطه از همان ابتدا برای یک باغ شاهی بزرگ مقیاس طراحی شده بود که در آن بناهای کاخ و کوشک‌هایی ساخته شده است. زیرا سازندگان این مجموعه وسیع، برخلاف بیشتر شهرهای دیگر این دوره مانند مثلاً بیشاپور و فیروزآباد، به جای قرار دادن بناهای مذهبی و اداری در داخل هسته مرکزی، به ایجاد یک کوشک در وسط بسنده کردند. در اطراف میدان و کوشک در داخل فضاهای اِل، شکل چهار باغ ایرانی را اجرا کرده‌اند. این بنای کوشک با کوشکی که امروزه در باغ های ایرانی دیده می‌شود، متفاوت است؛ زیرا ابعاد آن خیلی بزرگ است؛ یعنی به طور کلی نمی‌توان آن را یک بنای کوچک و ساده درنظر گرفت. این یک قصر بزرگی است که در تقاطع ۴خیابان اصلی ساخته شده است.

ساسانی ها مهندسین شهرسازی چیره دست، طراحان پروژه های عمرانی و کشاورزی در مقیاس بزرگ بودند، اقتصاد پیشرفته آنها از طریق کشاورزی، ابیاری و تجارت به آنها کمک کرد تا به اهداف والای خود برای اجرای طرح های بزرگ مقیاس عمل کنند. در طول چندین سده، از ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی، آنها توانستند بخش بزرگی از آسیا و شرق مدیترانه را تصاحب کنند که تنها رقیبشان امپراطور روم بود. ساسانیان شهرسازان بزرگی بودند. پلان شهری آنها نمایانگر قدرت و شکوه آنهاست. در شهر گور/ اردشیر خوره، یا فیروزآباد فعلی که نخسین شهر دوره ساسانی است می توان شاهکار پلان شهری را مشاهده کرد. این شهر که توسط اردشیر اول ساسانی بنیانگذار این امپراطوری بزرگ ساخته شده کاملاً مدور و به قطر ۲ کیلومتر ساخته است. این شهر در واقع الگو و پلان شهری مخصوص دهه‌های اولیه ساسانی است. این الگو را در دارابگرد هم می‌بیند که شهر مدور دیگری از این دوره است. از زمان شاپور اول ساسانی که پسر اردشیراست، الگوی مستطیلی رومی در شهرسازی ساسانی اجرا می شود. در کتیبه بالای ستون‌های یادبود مرکز شهر بیشاپور، نام معمار شهر که اهل حران سوریه رومی است دیده می شود و این نمایانگر این است که شاپور بعد از تصرف شهرهای رومی، مهندسان شهرسازی را برای ساخت شهر مورد نظرش به قبل فارس آورده تا بیشاپور بسازند.

در چهاربازار همین پلان رومی که آمیخته با عناصر ایرانی کوشک و چهار باغ است، قابل مشاهده است و اهمیت این هم در این است که از نظر پلان، بسیار دقیق اجرا شده و می‌توان گفت حتی دقیق‌تر از شهر بیشاپور. اهمیت دیگر این محوطه وجود چهار باغ در داخل محوطه است؛ یعنی علاوه بر اینکه احتمالاً باغ‌هایی در داخل محوطه وجود داشته، در قلب شهر و اطراف میدان اصلی یا داخل باروی مستحکم چهارباغ در داخل فضاهای اِل-شکل اجرا شده اند. نکته مهم دیگر در چهاربازار این است که پهنای خیابان‌ها ۵۰ متر است.

پارسا قاسمی که در حال حاضر درباره چشم‌انداز باستان‌شناسی، شهرسازی، کشاورزی، الگوهای زیستی دوره ساسانی در جنوب استان فارس تحقیق می‌کند، بیشتر کارهای میدانی خود را، در فاصله میان فیروزآباد، کازرون و برازجان انجام داده است.